Πενήντα χρόνια από την ημέρα που ο Γιώργος Σεφέρης εμφανίστηκε στο επίσημο συμπόσιο στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης προκειμένου να παραλάβει το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας, η 10η Δεκεμβρίου 1963 είναι άλλη μία επέτειος μεταξύ πολλών. Αφορά, ωστόσο, κατά βάση το λογοτεχνικό καλαντάρι, τους φιλολόγους και τους ιστορικούς. Στα μάτια του μέσου Ελληνα σήμερα το Νομπέλ εκείνο (όπως και αυτό του Οδυσσέα Ελύτη) είναι κάτι σαν εθνική διάκριση, σαν να αποδόθηκε πρωτίστως και δικαιωματικά στη χώρα και δευτερευόντως στον ποιητή, ο ίδιος δε ο Σεφέρης είναι μια ασώματη μορφή - ένα όνομα περιβεβλημένο από τη δόξα ενός

παγκόσμιου αριστείου που κατά τα άλλα παραμένει στην καλύτερη περίπτωση όχι άνθρωπος, αλλά η ασπρόμαυρη φωτογραφία ενός μεσήλικου διοπτροφόρου άνδρα. Για να τον ανακαλέσει κανείς στην πραγματικότητα του πρώιμου 21ου αιώνα οφείλει να οπισθοχωρήσει μερικά χρόνια, να διαβάσει την

Η ορμή και το πάθος

Ποιητής και διπλωμάτης, φύση διττή, προσωπικότητα του δημόσιου λόγου από τη μία, ορκισμένος στο διπλωματικό απόρρητο από την άλλη, ο Γιώργος Σεφέρης βρέθηκε συχνά στη ζωή του αντιμέτωπος με τις αντιφάσεις του εαυτού και του επαγγέλματός του. Υπερευαίσθητος και δύσκολος στις φιλίες του, «ψυχράθηκε με τον Γιώργο Θεοτοκά για 20 χρόνια και δεν ξαναμίλησε ούτε ξανάγραψε ποτέ στον Τίμο Μαλάνο, ο οποίος τον είχε βοηθήσει περισσότερο από κάθε άλλον κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αίγυπτο με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση επί Κατοχής, εκτός από ένα μονολεκτικό τηλεγράφημα στα γαλλικά ως απάντηση στα συγχαρητήριά του για το Νομπέλ» παρατηρεί ο Ρόντρικ Μπίτον. Είναι, όμως, ακριβώς σε παρόμοιες καταστάσεις παθών που μπορεί κανείς να διακρίνει πτυχές ενός ανθρώπου με σάρκα και οστά να ξεφεύγουν από το φιλοτεχνημένο πορτρέτο του ποιητή, έργο θαυμαστών με βαριά ονόματα, όπως οι κριτικοί Γιώργος Κατσίμπαλης και Γ. Π. Σαββίδης.

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1940, όπως παραθέτει στο βιβλίο του ο Μπίτον, όταν τελειώνει ένα σκληρό καλοκαίρι γεμάτο επαγγελματικές, οικογενειακές και συναισθηματικές πιέσεις που κρατούν σε απόσταση το ζευγάρι, ενώ με τη συντριβή της Γαλλίας η Ευρώπη μοιάζει να υποκύπτει στη χιτλερική Γερμανία, ο Γιώργος Σεφέρης γράφει στη σύντροφό του, Μαρώ, μια επιστολή απτής σωματικής επιθυμίας («είμαι ελεεινά καυλωμένος, χρυσό, και δεν σκέπτομαι τίποτε άλλο παρά πώς να σε γαμ... ατέλειωτα μια ολόκληρη νύχτα. Και δεν μπορώ να σου γράψω αλλιώς»), η οποία σε συνδυασμό με τη δική της απάντηση («Ποιος αγέρας τράνταξε το κορμί σου; […] Και βέβαια να μη γράψεις αλλιώς») αποτελεί το αποτύπωμα μιας στιγμής που ξεφεύγει από τη στρογγυλεμένη δημόσια εικόνα, το δείγμα ενός ισχυρότατου ανθρώπινου δεσμού. «Απολύτως», προσθέτει ο Ρόντρικ Μπίτον, «ο Σεφέρης πιθανότατα δεν θα ήθελε να δημοσιοποιηθούν αυτές οι επιστολές, καθώς τον διακατείχε μια αυστηρή αντίληψη του δημόσιου ρόλου του ποιητή. Ωστόσο, δείχνουν ακριβώς ότι διέθετε μια αυθόρμητη, "ανθρώπινη" πλευρά που είναι δύσκολο ενίοτε να διακρίνει κανείς στην ποίησή του. Τα αισθήματά του για τη Μαρώ ήταν οπωσδήποτε πολύ έντονα εκείνα τα πρώτα χρόνια. Από την αλληλογραφία τους, ωστόσο, γίνεται επίσης ξεκάθαρο ότι αντιστάθηκε στην ευθύνη του γάμου ως την τελευταία στιγμή - "κουμπάρος μας ήταν ο Χίτλερ" γράφει».

Ηταν μια σχέση ζωής που γεμίζει σχεδόν τέσσερις δεκαετίες - αν και σε ορισμένες στιγμές, όπως στα τέλη της δεκαετίας του '50, ο Σεφέρης θα περιπέσει σε εξωσυζυγικές παρεκτροπές. «Για να είμαστε ειλικρινείς, ο Σεφέρης ήταν εκ φύσεως ασύδοτος ερωτικά. Αυτός ήταν ο κανόνας για την κοινωνική του τάξη. Οταν συνάντησε τη Μαρώ το 1936, κάτι άλλαξε. Αυτό οφειλόταν βασικά στο τι είδους άνθρωπος ήταν η Μαρώ: ισχυρή προσωπικότητα, εξαιρετικά συναισθηματική, διακατεχόμενη από άγρια ζήλια. Το επεισόδιο που διατάραξε τον γάμο τους στα τέλη της δεκαετίας του '50 αποτελούσε απόκλιση, η σχέση τους ήταν εξαιρετικά στενή. Και η Μαρώ υπήρξε ίσως το μοναδικό πρόσωπο στη ζωή του που ο Σεφέρης εμπιστευόταν απόλυτα».

Η πολιτική και η διπλωματία

Ποιους δεν εμπιστευόταν; Κατά κανόνα, τους προϊσταμένους του «πολιτικάντηδες, καραβανάδες, ψιλικατζήδες, κολλυβιστάδες» και άλλους διαδρομιστές της εξουσίας που περιέγραφε στο σατιρικό ποίημα «Το απομεσήμερο ενός φαύλου», δημοσιευμένο μετά θάνατον από τον επιστήθιο φίλο του Γ. Π. Σαββίδη στο «Βήμα» στις 28 Σεπτεμβρίου 1974. Πόσο ορθά διάβαζε, όμως, τις εξελίξεις ο «πολιτικός» Σεφέρης; Για τον Ρόντρικ Μπίτον «η πολιτική του αντίληψη ήταν οξύτατη. Διείδε την πιθανότητα ενός ελληνικού εμφυλίου πολέμου ήδη από το καλοκαίρι του 1943 και το αρχικό του ένστικτο τον ωθούσε να υποστηρίξει το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ. Ηταν απογοητευμένος από τους περισσότερους πολιτικούς με τους οποίους συνεργαζόταν και από τη μωρία τους. Επίσης, όμως, η οπτική του συχνά υπαγορευόταν από θεμελιώδεις προσωπικές εμμονές, όχι πολιτικές εκτιμήσεις. Οι λόγοι, ας πούμε, της προσκόλλησης στον Γεώργιο Καρτάλη ως δυνητικό πολιτικό ηγέτη και της αντιπάθειάς του προς τον Γεώργιο Παπανδρέου ήταν σε μεγάλο βαθμό, αν όχι απόλυτα, προσωπικοί. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πολλοί ιστορικοί που θα συμφωνούσαν ότι αν ο Καρτάλης κυβερνούσε την Ελλάδα τους τελευταίους μήνες του 1944 θα τα κατάφερνε καλύτερα από τον Παπανδρέου. Αν όμως ο Σεφέρης είχε επιτύχει τον Σεπτέμβριο του 1944 το σχέδιό του να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου με τον φίλο του, Καρτάλη, οφείλει κανείς να αναρωτηθεί αν θα είχαν συμβεί τα Δεκεμβριανά...».

Θα διαφωνήσει με τους προϊσταμένους του και για το Κυπριακό την περίοδο 1955-1959 και διχασμένος μεταξύ ευθύνης και πρωτοκόλλου θα δημοσιοποιήσει τη διαφωνία του: «Ως διπλωμάτης είχε πολύ σαφείς αντιρρήσεις σε θέματα αρχής για το κείμενο των συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου, βάσης για την ανεξαρτητοποίηση της Κύπρου το 1960. Εκ των υστέρων φαίνεται ότι είχε απόλυτο δίκιο - η συμπερίληψη του τουρκοκυπριακού βέτο και του δικαιώματος των τριών εγγυητριών δυνάμεων (και της Τουρκίας, δηλαδή) σε στρατιωτική επέμβαση θα άνοιγε τον δρόμο σε μια τουρκική εισβολή».

Περίπου δέκα χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 1969, μια άλλη δημοσιοποίηση, αυτή της αντίθεσής του στη δικτατορία των συνταγματαρχών, θα ερχόταν έπειτα από μακρά εσωτερική πάλη: «Η ταυτότητα του ποιητή και η ταυτότητα του ανώτερου δημόσιου λειτουργού έρχονται εδώ σε ακραία αντίθεση: ο ποιητής ζει διαμέσου των λέξεών του και υφίσταται μέσα από τη δημοσίευση και ανάγνωση του έργου του, ο δημόσιος λειτουργός οφείλει να παραμείνει εξωτερικά αφοσιωμένος στην κυβέρνησή του παρά την όποια δική του, ιδιωτική άποψη, ή παρά την εξαχρείωση της ίδιας της κυβέρνησης. Αυτό, πιστεύω, υπήρξε ένα ταμπού που ο Σεφέρης δυσκολευόταν ιδιαίτερα να σπάσει έπειτα από μια ολόκληρη ζωή κρατικής υπηρεσίας. Το ότι τελικά το έσπασε αξίζει τον έπαινο. Και το ότι χρειάστηκε πολύς χρόνος για να πειστεί και να αισθανθεί έτοιμος να το κάνει, νομίζω ότι είναι κατανοητό σε αυτό το πλαίσιο».

Η κληρονομιά και το μέλλον

Πώς βλέπει κανείς, ωστόσο, την κληρονομιά του σήμερα, 50 χρόνια μετά την απονομή του Νομπέλ; «Από τη δεκαετία του 1970 μνημονευόταν στην Ελλάδα ως ο ατρόμητος ποιητής της "Δήλωσης" και των "18 κειμένων", συχνά μάλιστα από ανθρώπους με διαφορετικές πολιτικές απόψεις από τον ίδιο» λέει ο Ρόντρικ Μπίτον. «Στο γύρισμα του 20ού αιώνα έφτασε να έχει καταταχθεί αναδρομικά στον λογοτεχνικό κανόνα, να έχει καταστεί σημείο αναφοράς, ιδιαίτερα όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο αναμειγνύει το μύθο με την Ιστορία. Εκτός Ελλάδας, όμως, το όνομά του έχει σε μεγάλο βαθμό εκλείψει, και αυτό είναι θλιβερό. Οταν αναζητούσα εκδότη για τη βιογραφία του στη Βρετανία έλαβα αρνήσεις από ορισμένους πολύ διάσημους οίκους με την αιτιολογία ότι το όνομά του δεν είχε την απαιτούμενη αναγνωρισιμότητα».

Κινδυνεύει ίσως από μια τέτοια έκλειψη και στο τοπίο της κινούμενης ιδεολογικής άμμου που αποτελεί η Ελλάδα μετά την κρίση; «Αλήθεια, δεν ξέρω. Ο Σεφέρης σήμερα φέρει την αίσθηση του κατεστημένου μάλλον περισσότερο από ποτέ. Και οι αναγνώστες πλέον δεν συγχωρούν εύκολα τους λογοτέχνες που είναι τόσο "δύσκολοι" όσο ο Σεφέρης επέλεξε να είναι. Από τους παλαιότερους ποιητές τείνουν να προτιμούν τον Καβάφη. Ωστόσο, η ποίηση και τα υπόλοιπα γραπτά του Σεφέρη, μαζί με όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του, θα μπορούσαν εξίσου εύκολα να αποβούν έμπνευση για τους Ελληνες καθώς θα βγαίνουν από άλλη μία κρίση - η οποία, ας υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας, δεν είναι σε καμία περίπτωση τόσο φρικτή όσο εκείνες που η χώρα υπέφερε τις δεκαετίες του '20 και του '40 ή ακόμη κατά την επταετία 1967-1974».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 8 Δεκεμβρίου 2013