Οι δύο παραπάνω στροφές είναι από το ποίημα του Ελύτη «Η Alfa Romeo» και περιλαμβάνεται στη συλλογή του «Τα ρω του έρωτα» που κυκλοφόρησε το 1972. Σαράντα ένα χρόνια νωρίτερα ο Γιώργος Σεφέρης στο πρώτο του βιβλίο «Στροφή» είχε κι εκείνος συμπεριλάβει ένα διαφορετικό ως προς τη
διάθεση, αλλά θεματικά παρεμφερές ποίημά του, με τίτλο «Αυτοκίνητο»:


Ο Σεφέρης και ο Ελύτης δεν ήταν οι πρώτοι ούτε βεβαίως οι μόνοι που μίλησαν θαυμαστικά για το αυτοκίνητο. Στις αρχές ακόμη του 20ού αιώνα (το 1909) στο «Μανιφέστο του φουτουρισμού», που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι στην εφημερίδα «Le Figaro», ο πάπας του κινήματος, Φίλιπο Τομάζο Μαρινέτι, έγραφε για την «ομορφιά της ταχύτητας» και δήλωνε προκλητικά πως «ένα αυτοκίνητο που τρέχει είναι ωραιότερο από τη Νίκη της Σαμοθράκης». Η απήχηση της δεύτερης φράσης στο ποίημα του Ελύτη είναι εμφανέστατη. Ο Ελύτης το κατέτασσε στην κατηγορία των «τραγουδιών» που διόλου δεν τα υποτιμούσε, όπως τονίζει στον μικρό πρόλογο τον οποίο προτάσσει στα «Ρω του έρωτα». Αν, όμως, εδώ ακούγεται ένα τραγούδι, αυτό δεν είναι άλλο από το τραγούδι του κινητήρα, που το «ακούμε» λίγο παρακάτω:


Λέμε ότι το αυτοκίνητο είναι το κατεξοχήν σύμβολο της βιομηχανικής εποχής, δηλαδή της προόδου που εκφράζεται με την κίνηση και την ταχύτητα. Και μόνο μια επίσκεψη σε ένα μουσείο αυτοκινήτου, από αυτά που αφθονούν στην Ευρώπη, αρκεί για να σχηματίσει κανείς μια εικόνα τού πώς εξελίχθηκαν η αισθητική και η μόδα στον αιώνα που μας πέρασε, να δει τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιόδου, ακόμη και τις οικονομικές και κοινωνικές της διαστρωματώσεις.

Την τελευταία δεκαετία πληθαίνουν οι μελέτες που ερευνούν το ζήτημα γιατί το ΙΧ αυτοκίνητο έχει καταλάβει τον πλανήτη και κατά πάσα πιθανότητα έπειτα από 50 χρόνια, με τους σημερινούς ρυθμούς παραγωγής, ο παγκόσμιος πληθυσμός θα ισούται με τον αριθμό των αυτοκινήτων που θα κυκλοφορούν. Η αμηχανία όμως, όπως και η γοητεία και ο φόβος που προκαλεί το αυτοκίνητο, προτού εμφανιστούν στις αναλύσεις και στις στατιστικές, παρουσιάστηκαν στην τέχνη. Το αυτοκίνητο πήρε στο μυθιστόρημα τη θέση που κατείχαν παλιότερα το τρένο και η άμαξα. Εγκαταστάθηκε κυρίαρχο, κυρίως στις χολιγουντιανές ταινίες, πέρασε στη ζωγραφική της ποπ αρτ, και δεν είναι τυχαίο που ο Μάρσαλ Μακ Λούαν υποστηρίζει πως λειτουργεί ως υποκατάστατο της ενδυμασίας. Σε ένα βιβλίο του της δεκαετίας του 1950 που ασχολείται με τις μεταμορφώσεις της κουλτούρας δίνει τον τίτλο «Η μηχανική νύφη». Σε τίποτε δεν ταίριαζε περισσότερο από όσο στο αυτοκίνητο.

Με πολυτελές αυτοκίνητο φεύγουν κατά κανόνα οι νεόνυμφοι από την εκκλησία μετά τη γαμήλια τελετή. Παλαιότερα ήταν η άμαξα, τώρα την έχει αντικαταστήσει το αυτοκίνητο. Αν θεωρήσουμε ότι το αυτοκίνητο είναι ένα είδος μηχανικής νύφης, τότε ο χαρακτηρισμός δηλώνει δύο πράγματα: πρώτον τον ερωτισμό που υπάρχει, ή τουλάχιστον υπήρχε, για χρόνια στη σχέση του αυτοκινήτου με τον ιδιοκτήτη του και, δεύτερον, την τάση να αποδίδονται ιδιότητες του ανθρώπου σε ένα μέσο με το οποίο προσδιορίζει την κίνησή του μέσα στην κοινωνία, δηλαδή τον χώρο – αλλά και τον χρόνο του, αφού ο τελευταίος ρυθμίζεται από την κίνηση, την επιτάχυνση και την επιβράδυνση, βασικά γνωρίσματα του αυτοκινήτου.

Το ότι στο αυτοκίνητο έχουν δοθεί φροϋδικές ερμηνείες δεν είναι παράξενο. Η «μηχανική νύφη» είναι μια μορφή της λίμπιντο. Ο έρωτας για το αυτοκίνητο, αλλά και ο έρωτας μέσα στο αυτοκίνητο. Ο έρωτας της ταχύτητας, που κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν «γυμνοί! γυμνοί! γυμνοί!», καθώς λέει ο Σεφέρης.

Η μηχανή εσωτερικής καύσεως (η καρδιά του αυτοκινήτου) γεννήθηκε στην Ευρώπη, αλλά το αυτοκίνητο για πολλά χρόνια – και ιδίως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο» υπήρξε το όχημα της Αμερικής. Εκεί αναπτύχθηκαν οι μέθοδοι μαζικής παραγωγής του από τον Φορντ, και εκεί, όπως το Χόλιγουντ ήταν η πόλη του κινηματογράφου, έτσι και το Ντιτρόιτ υπήρξε κι εξακολουθεί να είναι η πόλη του αυτοκινήτου, μολονότι έχει χάσει την παλιά αίγλη του και, ως έναν βαθμό, τη σημασία του.

Ο θρυλικός Σκαραβαίος της Volkswagen στην Ευρώπη δεν είχε στη λογοτεχνία της την απήχηση που είχε το εξίσου θρυλικό μοντέλο Τ της Ford, που το συναντάμε στα μυθιστορήματα του Φόκνερ και του Στάινμπεκ, ιδιαίτερα στον «Δρόμο με τις φάμπρικες» του τελευταίου. Ο Φόκνερ έλεγε πως «ο Αμερικανός τίποτε δεν αγαπά στ’ αλήθεια εκτός από το αυτοκίνητό του. Ούτε τη γυναίκα του, ούτε το παιδί του, ούτε τη χώρα του, ούτε καν τον λογαριασμό του στην τράπεζα».

Η «Λολίτα»

Το ΙΧ πρωταγωνιστεί και σε δύο κλασικά πλέον μυθιστορήματα του 20ού αιώνα: τη «Λολίτα» του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ και το «Στο δρόμο» του Τζακ Κέρουακ. Και τα δύο είναι έργα της δεκαετίας του 1950 που θα τη χαρακτηρίζαμε δεκαετία του αυτοκινήτου, υπό την έννοια ότι ένα μηχανοκίνητο μέσο, το οποίο σε άλλες μορφές (άρμα μάχης, λόγου χάρη) έστρωσε με αμέτρητα πτώματα τα πεδία μαχών της προηγούμενης δεκαετίας, θα συμβόλιζε την εποχή της ειρήνης και θα γινόταν το έμβλημα των baby boomers και των κολεγιόπαιδων. Η αμέριμνη μπουρζουαζία των ΗΠΑ αποκτούσε το όχημα της ελευθερίας της όταν τα ήθη ήταν ακόμη αυστηρά. Αυτό στην Ευρώπη θα συνέβαινε μία δεκαετία αργότερα, κατά ειρωνική συγκυρία, όταν η αμερικανική νεολαία «ανακάλυπτε» τη μοτοσικλέτα.

Το θέμα της «Λολίτας» ήταν τόσο σκανδαλιστικό που επισκίασε ένα άλλο γεγονός: ότι ο ξετρελαμένος μεσήλικος Χάμπερτ Χάμπερτ με τη Λολίτα, το αναιδές νυμφίδιο του πόθου του, διέσχισε με αυτοκίνητο σχεδόν όλες τις ΗΠΑ (τις οποίες ο Γκρέγκορ φον Ρετσόρι, ο αυστριακής καταγωγής μεταφραστής του μυθιστορήματος στα γερμανικά, αποκάλεσε ευφυώς «Χώρα της Λολίτας»). Ο Ρετσόρι μέτρησε το σύνολο των διαδρομών του σκανδαλώδους ζευγαριού και κατέληξε ότι υπερβαίνει τα 28.000 μίλια. Αν ο Χάμπερτ Χάμπερτ αντιπροσωπεύει τη γερασμένη Ευρώπη, η οποία ξετρελαίνεται από το νυμφίδιο (που εκφράζει μια χώρα στην πρώιμη ανάπτυξή της, τουτέστιν τις ΗΠΑ), τότε ο δρόμος ξετρελαίνει το νυμφίδιο και το αυτοκίνητο αναδεικνύει τη γοητεία του και μετατρέπεται σε υποκατάστατο της λίμπιντο όχι για τον ξεμωραμένο Χάμπερτ Χάμπερτ, αλλά για την ανήλικη και αναιδή Λολίτα, που εδώ είναι η Αλίκη σε μιαν άλλη Χώρα των Θαυμάτων, που λέγεται ΗΠΑ ή, αλλιώς, «Χώρα της Λολίτας».

«Στο δρόμο»

Στο ευαγγέλιο της γενιάς των μπιτ ωστόσο, το «Στο δρόμο» του Τζακ Κέρουακ, τα πράγματα παρουσιάζονται διαφορετικά. Εδώ το αυτοκίνητο δεν λειτουργεί ως όχημα της λίμπιντο, δεν είναι το διαβατήριο των κυνηγημένων, αλλά μέσο εξόδου από τις πόλεις, από το σύστημα, από τον κοινωνικό κομφορμισμό και τα συνεπακόλουθά του. Αν η πραγματική ζωή είναι ο δρόμος, ένας μόνο τρόπος υπάρχει για την κατάκτησή του: όχι τα μέσα σταθερής τροχιάς (τα τρένα) ή τα λεωφορεία, αλλά το ΙΧ αυτοκίνητο, προέκταση και τμήμα της συνείδησης των πρωταγωνιστών, που καταλήγει κι αυτό να γίνει πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα.

Δεν πρέπει, όμως, να ξεχνούμε ότι το αυτοκίνητο στη δεκαετία του 1950 ήταν προσιτό όχι μόνο στη μεσαία, αλλά και στις κατώτερες τάξεις των ΗΠΑ. Υπάρχει η εικόνα της χολιγουντιανής Cadillac που «παρελαύνει» στις λεωφόρους του Λος Αντζελες στην Καλιφόρνια, αλλά υπάρχει και το λαϊκό αυτοκίνητο, υπάρχει και το στέισον βάγκον που μεταφέρει τις οικογένειες των μικροαστών στα πάρκα ή στις εκδρομές, υπάρχει η Cadillac (συνήθως) ή η Ferrari (σπανίως) του κινηματογραφικού σταρ, αλλά και η Chevrolet ή το Oldsmobile του κατοίκου των προαστίων.

Η Rolls-Royce του Γκάτσμπυ

Το θρυλικότερο αυτοκίνητο πολυτελείας για πολλά χρόνια εν τούτοις ερχόταν από τη Μεγάλη Βρετανία. Και αυτό ήταν η Rolls-Royce, την οποία διάλεξε για αυτοκίνητο του μεγιστάνα Γκάτσμπυ στο θρυλικό του μυθιστόρημα «Ο μεγάλος Γκάτσμπυ» ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ. Αν η πολυτελής άμαξα ήταν στην αρχή το σύμβολο της γαλλικής μπελ επόκ, για την αντίστοιχη αμερικανική εποχή, που τη διαδέχθηκε δύο δεκαετίες αργότερα, ήταν αυτό το αυτοκίνητο, το σύμβολο των βασιλικών οικογενειών, της αριστοκρατίας, των δουκών και των βαρόνων. Το αυτοκίνητο για το οποίο, σε μια από τις πιο επιτυχημένες διαφημίσεις του, ο Ντέιβιντ Ογκιλβι έλεγε πως όταν την οδηγεί κανείς δεν ακούει παρά μόνο το τικ-τακ του ρολογιού της.

Στην πρόσφατη κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος, ωστόσο, το αυτοκίνητο του Γκάτσμπυ μπορεί να μοιάζει με τη Rolls-Royce του 1922, αλλά είναι άλλη μάρκα.

Ομως, αν η αριστοκρατία είναι σνομπ και αδιαπέραστη και εκφράζεται με τη σχεδόν νεκρική σιωπή κατά τη διάρκεια μιας διαδρομής με αυτοκίνητο, υπάρχει και ο κόσμος της καθημερινότητας, του χρήματος που πρέπει να τραφεί με χρήμα, του δημόσιου χώρου, όπου τα σπορ αυτοκίνητα έχουν την τιμητική τους και όπου αν κάτι δεν εξωτερικεύεται, δεν αξίζει κιόλας. Αυτή την πλευρά του σύγχρονου καπιταλισμού τίποτε δεν την εκφράζει αποτελεσματικότερα από το αυτοκίνητο. Η λιμουζίνα των μαφιόζων, με τα φυμέ τζάμια που κρύβουν τους επιβάτες της, αντιστοιχεί στην παλιά κλειστή άμαξα, όμως το αυτοκίνητο των αστών και των μικροαστών είναι δημόσιος καθρέφτης. Ο ποπ σταρ ή ο πρωταγωνιστής της κοινωνίας του θεάματος θέλει το αυτοκίνητό του ανοιχτό. Πρέπει να φαίνεται και ο ίδιος μέσα σε εκείνο που όλοι βλέπουν και θα ήθελαν να κατέχουν. Είναι ένας εφήμερος βασιλιάς στον κινούμενο θρόνο του.

Μοντάζ και αυτοκίνητο

Το μεγάλο αμερικανικό αυτοκίνητο ήθελε αυτοκινητόδρομους, εκτενείς και πλατιές λεωφόρους, με άλλα λόγια, πόλεις του αυτοκινήτου. Ανέπτυξε τον τρόπο ζωής στα προάστια, όπου το αυτοκίνητο μεταβλήθηκε σε ένα είδος κατοικίδιου, σε αναπόσπαστο τμήμα μιας ζωής όπου όλα θα έπρεπε να είναι μεγάλα: τα σπίτια, οι αυλές, τα γκαράζ, τα αυτοκίνητα. Το αυτοκίνητο δεν διαμόρφωσε μόνο τη σύγχρονη πολεοδομία, δεν ήταν απλώς τρόπος ζωής, αλλά και έκφραση της λαϊκής κουλτούρας, όπως ο κινηματογράφος – γι’ αυτό και στις ΗΠΑ αναπτύχθηκαν οι κινηματογράφοι αυτοκινήτου (drive in), οι οποίοι στην Ευρώπη δεν ευδοκίμησαν.

Αν κάποιος έχει την υπομονή να προβεί σε συγκρίσεις, θα παρατηρήσει ότι το μοντάζ των ταινιών που παράγει τώρα η αμερικανική κινηματογραφική βιομηχανία είναι ομόλογο των εικόνων που περνούν φευγαλέα από το τζάμι ενός αυτοκινήτου που τρέχει με μεγάλη ταχύτητα. Το μοντάζ είναι πολύ πιο γρήγορο σήμερα, γιατί πλέον οι επιταχύνσεις των σύγχρονων αυτοκινήτων στις μεσαίες, ακόμη και στις χαμηλές κατηγορίες, δεν έχουν καμιά σχέση μ’ εκείνες πριν από 50 χρόνια. Ετσι, ενώ στον Αϊζενστάιν το μοντάζ είναι το αντίστοιχο μιας μουσικής παρτιτούρας επάνω στο σελιλόιντ, στον αμερικανικό κινηματογράφο συνιστά εναλλαγή εικόνων που βρίσκονται έξω από ένα αυτοκίνητο σε κίνηση, αλλά αποτυπώνονται στα παράθυρά του.

Ο «ίλιγγος» των 90 χλμ. την ώρα!

Στη συλλογή ταξιδιωτικών εντυπώσεων «Alοng the Road» του Αλντους Χάξλεϋ υπάρχει ένα κείμενο όπου ο συγγραφέας περιγράφει μια περιήγησή του στη Βόρεια Ιταλία με νοικιασμένο αυτοκίνητο. Και γράφει με θαυμασμό ότι σε κάποιον δρόμο την ώρα που οδηγούσε τον προσπέρασε μια κόκκινη Alpha Romeo η οποία έτρεχε με την «ιλιγγιώδη» ταχύτητα των 90 χλμ. την ώρα! Αυτονόητος και ο θαυμασμός και η ταχύτητα. Το βιβλίο γράφτηκε το 1925. Αν σκεφτεί, όμως, κανείς πως 20 χρόνια νωρίτερα μπροστά από κάθε αυτοκίνητο που κυκλοφορούσε στην Αγγλία υπήρχε κάποιος με σημαιάκι που ειδοποιούσε τους διαβάτες ότι περνάει αυτοκίνητο για να κάνουν στην άκρη, αντιλαμβάνεται την εκπληκτική εξέλιξη που παρατηρήθηκε όχι μόνο στους κινητήρες, αλλά και στη μορφή και στην ευστάθεια των αυτοκινήτων.

Αν ο πολιτισμός μας χαρακτηρίζεται από την ασταμάτητη επιτάχυνση του χρόνου, τότε το σύμβολό του ακόμη και σήμερα παραμένει το αυτοκίνητο, μέσω του οποίου ο άνθρωπος νιώθει σωματικά την ταχύτητα.

Αφού το αυτοκίνητο κατέστη σύμβολο της προόδου, ο 20ός αιώνας διέψευσε τον Μπωντλαίρ που στα μέσα του 19ου αιώνα έλεγε σαρκαστικά πως «η πρόοδος είναι ένα δόγμα των αργόσχολων και των Βέλγων». Το αυτοκίνητο άλλαξε τα δεδομένα της οικονομικής γεωγραφίας. Οι αυτοκινητόδρομοι δεν ανοίχθηκαν μόνο για να κυκλοφορούν με μεγάλες ταχύτητες τα ΙΧ, αλλά και για να μεταφέρονται ταχύτερα τα προϊόντα – και κυρίως στον χρόνο που ήταν προσφορότερος για τους παραγωγούς και τους εμπόρους – από τους τόπους παραγωγής στους αντίστοιχους της πώλησης. Η κίνηση απέβη αποφασιστικός παράγοντας της οικονομίας, της διασκέδασης και του ελεύθερου χρόνου. Οι άνθρωποι θα έπρεπε να τρέχουν σε μια κοινωνία που έτρεχε όλο και πιο γρήγορα.

Κούρσες και λιμουζίνες

Ας σημειωθεί πως παλαιότερα στη χώρα μας το ΙΧ το αποκαλούσαν κούρσα. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό ρήμα «curo», που θα πει τρέχω. Κι ας θυμίσω πως το συμβάν είναι συνδεδεμένο με το τρέξιμο – εξού και η ερώτηση «τι τρέχει».

Ο αριθμός των αυτοκινήτων που διαθέτει μια χώρα είναι στοιχείο το οποίο πιστοποιεί και το επίπεδο της ευμάρειάς της – έστω και αν για πολλούς αυτό είναι πλασματικό. Οι στατιστικές του 2010, λόγου χάρη, φέρνουν την Ελλάδα στη 13η θέση παγκοσμίως, πιο ψηλά και από τη Φινλανδία. Ενας στους δύο Ελληνες διαθέτει ΙΧ (ασχέτως του ότι σήμερα, λόγω της κρίσης, πολλοί τα παροπλίζουν ή τα ξεφορτώνονται). Κοινωνικά φαινόμενα, όπως, λόγου χάρη, ο νεοπλουτισμός, δεν είναι ανεξάρτητα από το αυτοκίνητο, ίσα ίσα με τη στάση έναντί του και την οδηγική συμπεριφορά ο νεοπλουτισμός εκφράζεται πιο έκτυπα από οτιδήποτε άλλο.
Το αυτοκίνητο υπέστη επιθέσεις κατά καιρούς – για πολλούς λόγους. Εκατοντάδες εκατομμύρια είναι τα θύματα του Μολώχ της ασφάλτου. Η ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλεί θέτει σε σοβαρό κίνδυνο το περιβάλλον και οι καταγγελίες πως έχει καταλάβει τις πόλεις εκτοπίζοντας τους ανθρώπους είναι αμέτρητες. Στην παραγωγή του μπήκε μεταπολεμικά και η Ασία με την Ιαπωνία και την Κορέα, κι ένας Θεός ξέρει τι θα συμβεί όταν η εμπειρία που σιγά σιγά αποκτούν θα δώσει τη δυνατότητα στους Κινέζους να αρχίσουν να παράγουν και να εξάγουν μαζικά αυτοκίνητα στον υπόλοιπο κόσμο, όπως κάνουν με τις οικιακές συσκευές που καλύπτουν το 50% της παγκόσμιας παραγωγής.

Χρησιμοποιήστε τα μέσα σταθερής τροχιάς και μαζικής μεταφοράς, λένε οι οικολόγοι, και δώστε πίσω τις πόλεις στους κατοίκους τους. Οποιος, όμως, θέλει να κάνει τη βόλτα του δεν χρειάζεται να χρησιμοποιεί τους δρόμους. Ας πάει στο πάρκο, λέει η αντίθετη πλευρά, προσθέτοντας πως τα προβλήματα της τεχνολογίας μόνο μέσω της τεχνολογίας λύνονται. Κάποιοι μάλιστα θυμίζουν την κυνική δήλωση της Φρανσουάζ Σαγκάν: «Το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία, αλλά προτιμώ να κλαίω μέσα σε μια Jaguar παρά σε ένα λεωφορείο». Υποπτεύεται κανείς πως αν ρωτήσουμε τον ιδιοκτήτη ενός, ας πούμε, μικρού Fiat, τα ίδια περίπου θα μας πει.

Τα αυτοκίνητα σήμερα είναι ασφαλέστερα, λιγότερο ρυπογόνα, προσιτά σχεδόν σε κάθε βαλάντιο και σε ποικιλία τέτοια που καλύπτει κάθε ανάγκη. Ο μύθος έθρεψε τη φαντασία και η φαντασία την ανάγκη. Το αυτοκίνητο είναι γνώρισμα της πόλης και πόλη δίχως αυτοκίνητο δεν νοείται – έστω κι αν το εξορίσουμε ή το περιορίσουμε στα προάστια. Η κουλτούρα του πέρασε στην καθημερινή ζωή, στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε, στη γλώσσα που χρησιμοποιούμε και σε πλήθος μεταφορές.

Τους τόπους με τα αυτοκίνητα που έχουν αποσυρθεί και οι σκελετοί τους θα χρησιμοποιηθούν προς ανακύκλωση τους λέμε «νεκροταφεία αυτοκινήτων» λες και τα οχήματα αυτά είναι ζωντανοί οργανισμοί και λες και η τεχνολογία έχει κι αυτή τον δικό της κάτω κόσμο. Το ότι γίνονται τόσες συζητήσεις για το αυτοκίνητο του Γκάτσμπυ που χρησιμοποιείται στην πρόσφατη κινηματογραφική του μεταφορά, αν δηλαδή ανταποκρίνεται στις περιγραφές του Φιτζέραλντ και σε αυτό που είχε ο ίδιος υπόψη του, πιστοποιοεί πως κι εδώ χρησιμοποιούμε μια αλληγορία για τη μετά θάνατον ζωή. Το αυτοκίνητο του Γκάτσμπυ ξαναζωντανεύει γιατί μόνον έτσι θα «ξαναζήσει» ο ήρωας του Φιτζέραλντ. Για να αποδειχθεί ότι η τεχνολογία δεν τρέφεται μόνο από τις προσδοκίες του μέλλοντος προκειμένου να πλουτίσει το (και από το) παρόν, αλλά και από το παρελθόν που αναπαλαιώνει.