Μια μοναδική μελέτη του Απόστολου Θηβαίου για τον Χαλίλ Γκιμπράν (Kahlil Gibran, 1883 -1931)

«ΣΤΟ ΔΑΣΟΣ ΤΩΝ ΚΕΔΡΩΝ»

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος
Μες στην παγκόσμια ιστορία, μπορεί κανείς να διαπιστώσει τις πιο σκοτεινές στιγμές της ανθρωπότητας. Είναι δυνατόν πάλι, να σταθεί με σεβασμό και δέος εμπρός στην ανθρώπινη παρουσία και την επιβλητική της στάση απέναντι στην υπεράσπιση του αγαθού και του υψηλού. Ανάμεσα σε τούτες τις λαμπρές, όσο και απροσδόκητα ζοφερές στιγμές του γένους των ανθρώπων, υφίστανται μορφές, παρουσίες, οι οποίες λάμπρυναν ή πάλι πρόδωσαν τούτη τη φυσική κλίση του ανθρώπου προς τις ηθικές κορυφές του κόσμου. Ταγοί εθνών, οι οποίοι πρότειναν νέες κατευθύνσεις στις
τετριμμένες ιδεολογίες και μόχθησαν με όλη τους την ψυχή για την πραγμάτωση των πιο χιμαιρικών οραμάτων. Στρατάρχες, άνθρωποι φιλόδοξοι και σκληροί που στάθηκαν εμπόδιο στο σμίξιμο των λαών και έθρεψαν με αίμα και ψυχές άδικα χαμένες τα ακραία οράματά τους. Δραματουργοί, συγγραφείς και άνθρωποι της τέχνης, οι οποίοι με την ιδιοφυΐα τους και την ενσυνείδητη προσφορά απέναντι στην αναγκαιότητα της ανθρωπιάς, προσέφεραν καινούριους ορίζοντες στο θλιμμένο πρόσωπο της ανθρωπότητας. Είναι σε δυο μεγάλες παρατάξεις χωρισμένο το όνειρο των ανθρώπων. Εμπρός στη διαπίστωση του Μπόρχες πως «ο πραγματικός κόσμος είναι φτιαγμένος από κατώτερους θεούς και για τούτο είναι γεμάτος ατέλειες και παραλογισμούς», η ανθρώπινη κατάφαση προς τη ζωή αντιτάσσει με θέρμη την αλήθεια εκείνη, που με τόση οδύνη αναδύθηκε μες στο έργο του Κόμη Λωτρεαμόν, υμνητή της επίγειας μοχθηρίας. «Ο άνθρωπος»,υποστήριξε ο Ισιντόρ Ντυκάς, « είναι ο νικητής κάθε χίμαιρας, η αυριανή καινοτομία, η ομαλότητα από την οποία στενάζει το χάος.»

Στην παράταξη που λαμπραίνει και αναδεικνύει την ανθρώπινη ύπαρξη, φωτίζοντας την καταγραφή της σκληρής ιστορίας των αιώνων, στέκει εκείνη η στοχαστική μορφή του νεαρού από τη γη του Λιβάνου. Ο Χαλίλ Γκιμπράν, φιλόσοφος, στοχαστής, ποιητής, μα πάνω και πέρα από κάθε ιδιότητα, βαθιά ουμανιστής, έθεσε ως προτεραιότητα του νοητικού του κόπου, όχι μια στείρα, ιδωμένη από προσωπική σκοπιά, ερμηνεία του κόσμου και των όρων του. Ο Λιβανέζος, κορυφαίος στιχουργός, μεταφρασμένος, λόγω τούτης της ανθρωπιάς τους σε όλες σχεδόν τις γλώσσες τούτου του κόσμου, υπερασπίστηκε με το λόγο, το ήθος και το βίο του, θαρρείς ταγμένο σε ένα θρήσκευμα, την ανθρώπινη ελευθερία. Εκείνη που πηγάζει μέσα από την αγάπη της πραγματικότητας, εκείνη η οποία επικρατεί εμπρός στη λύπη και την απώλεια της ύπαρξης, εκείνη που παραμένει άθικτη, ως λίθος πολύτιμος και θρέφει εκείνο που ορισμένοι ορίζουν ως θηριωδία, μα δεν είναι τίποτε λιγότερο από την πιο στοργική παρηγοριά. Ο Γκιμπράν έθεσε εαυτόν στο τραγούδι της ελπίδας και εξαντλήθηκε μες σε τούτο το όραμα, το άσβηστο, το διαχρονικά δυναμικό και αειφόρο.

Η ξεχωριστή καταγωγή του,ο ισχυρός δεσμός του γενέθλιου τόπου με τον αρχαίο πολιτισμό, τις ποικίλες διασταυρώσεις του, τον έθεσαν εξαρχής στο πλευρό του παγκόσμιου, ανθρώπινου πολιτισμού, καθιστώντας τον κοινωνό ενός νέου ήθους οριακού, προσδιοριζόμενου κατ΄αποκλειστικότητα από το σεβασμό προς την ύπαρξη και την αυτονόητη, πηγαία διεκδίκηση μιας πνευματικής, ολοκληρωτικής ελευθερίας. Δίχως να παρεκλίνει από τούτη τη μοίρα του, δίχως να αποδέχεται την προοπτική ενός δικαιότερου μα λιγότερου ανθρώπινου κόσμου, ο Γκιμπράν δόθηκε με πάθος στα πιο ευγενή οράματα. Η λυρική του έξαρση δεν σχετίστηκε ποτέ με ζητήματα τεχνικά, φύσεως καλλιτεχνικής, μήτε την εργασία του απασχόλησε ποτέ η κατηγοριοποίησή της σε θεωρητικά στεγανά. Η βασική του ιδιότητα, εκείνη του ανθρώπου συνιστά τη μόνη τάση, το μόνο κίνημα, το οποίο με τόση αμέριστη πίστη ακολούθησε ως το βιολογικό τέλος. Διότι μιλώντας κανείς για το έργο και τις ημέρες του Χαλίλ Γκιμπράν, ομιλεί κατ΄ουσίαν για μια μορφή που στάθηκε πάντοτε εκτιμητής της ομορφιάς της ζωής και από το έργο του δεν έρευσε, παρά μόνον η βαθιά νοσταλγία του μέλλοντος, εκείνη που αναφέρεται σε έναν κόσμο γερά θεμελιωμένο σε ένα στέρεο, ανθρωπιστικό δόγμα, οριζόμενο ως τέτοιο μονάχα από μια πεποίθηση κοινή, πως τούτο το αξίωμα συνιστά τη μόνη του παρόντος, οδό. Ο ποιητής του Λιβάνου μα και όλης της ανθρωπότητας, -τούτο εξάγεται ως αίσθημα, μέσα από το ύφος του Γκιμπράν-, υπηρέτησε την ευλογία της ζωής μέσα από την τέχνη και το στοχασμό, ξεπερνώντας τα αναχώματα που θέτουν οι φυσικοί, πολιτιστικοί διαχωρισμοί μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ο χρωστήρας, η γραφίδα, ο λόγος ως μια «ευαγγελική» προφορικότητα συνιστούν τομείς της έκφρασης, διαμέσου των οποίων ο ποιητής διέγραψε το επιδιωκόμενο σχήμα. Ο Γκιμπράν συνιστά τον τελευταίο προφήτη ετούτου του κόσμου, καθώς υπερβαίνοντας τα χάσματα που υψώνει η ιστορία και η κοινωνία, αγκάλιασε με το ήθος του ολόκληρη την ανθρωπότητα και την υπερασπίστηκε, ως πηγή ελευθερίας και οξύτατης αγάπης, ανίκητης, αμετακίνητης ουσίας. Είπαν, «τιμή δεν έχει η αγάπη, τιμή δεν έχει η ζωή» και ο Χαλίλ χαμογέλασε και χίλια ευλογημένα πουλιά πέταξαν μες στα χρόνια από τους κέδρους του θεού και σκόρπισαν φιλιά στα μέτωπα των παιδιών και των περιφρονημένων.

Εκείνο που κανείς διαπιστώνει να αντιφέγγει μες στην οικουμενική ποίηση του Χαλίλ Γκιμπράν είναι μια απόπειρα υπέρβασης του θανάτου. Ο άνθρωπος ενέδωσε στη μυστηριώδη υπόστασή του για αιώνες ολόκληρους. Η συνείδηση της απώλειας επιβλήθηκε στην εύθραστη ύπαρξή του, περιορίζοντας την επίγεια ελευθερία. Η θρησκεία, υπό κάθε σχήμα και αναφορά, υποπτεύθηκε τούτη την ανθρώπινη θλίψη, διαπίστωσε γοργά την καταβεβλημένη υπόσταση και πρότεινε ή καλύτερα προσέφερε με θέρμη και φιλοδοξία τη συνέχεια του βίου, ως μια ψυχική προέκταση, ένα υπερβατικό και διαννοητικό «επέκεινα.» Ακολούθησαν αιώνες που εξαντλήθηκαν στην ερμηνεία των επίγειων, ανθρώπινων μυστηρίων. Η αλμπέρτεια λογική, με τις θετικιστικές, διαφωτιστικές συλλογιστικές της επέβαλε με τη σειρά της μια άλλη, ψυχρότερη και ψυχραιμότερη προσέγγιση της οδυνηρής αλήθειας. Τόσοι αιώνες θλίψης, μυστηρίου και εσωστρέφειας, φόβου και δισταγμών έθρεψαν απλόχερα την ανθρώπινη ψυχή, καμιά παρηγοριά δεν της άφησαν, μα την εγκατέλειψαν μονάχη εμπρός στις συντριβές και τις σκληρές βεβαιότητες. Και έπρεπε τότε εκείνη να αντισταθεί στην οριστική απώλεια, ο θάνατος έπρεπε να κερδιθεί. Ο δυτικός άνθρωπος, ορθολογιστής, εξελιγμένος, με μια ιδιότροπη ελευθερία καλλιεργημένος, συμφιλιώθηκε με την ιδέα της αποδημίας, υποβάθμισε τη συνεισφορά της θρησκείας και έθεσε την επιστημονική σκέψη μια αρχή προκειμένου να ξεθωριάσει ολοκληρωτικά το άγνωρο φάσμα του θανάτου, ιδωμένο πια με την ενσυνείδητη εννόηση της φθαρτότητας, της φυσικής απώλειας. Έτσι δόθηκε η αφορμή για να ισχυροποιηθεί, αναγόμενη σε επίπεδο υπερεθνικό, εκείνη η διαπίστωση που συναντούμε στο έργο ενός Έλληνα στοχαστή, του Γιώργου Θεοτοκά, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος δεν συνιστά παρά μια ύπαρξη αθεϊστική που αδυνατεί να παραδεχτεί τούτο το καίριο χαρακτηριστικό της. Δόθηκε με άλλα λόγια, η αφορμή για να επιδιωχθεί πια σε μέτρο ανθρώπινο εκείνη η απλησίαστη κατάφαση που θέλει τον άνθρωπο κατ΄εικόνα και καθ΄ομοίωση της θεϊκής υπόστασης. Ο δυτικός κόσμος επαναπροσδιορίζει τις αρχές του, θέτοντας πια ως επιδίωξη την προαναφερόμενη ιδιότροπη ελευθερία με τους πλεονασμούς, την πληθωρικότητα, την αναγνωρισμένη, ολοένα και περισσότερο σπουδαιότητά της.

Αντικρίζοντας κανείς, με μια απλή, παρατηρητική ματιά, τον ανθρώπινο πολιτισμό, δομημένο με τα θεμέλια του δυτικού, από τη μία και του ανατολικού, από την άλλη κόσμου, δεν μπορεί να αποφύγει μια πρώτη, ουσιώδη διαπίστωση. Η ανταπόκριση του πλήθους στις θρησκευτικές επιταγές, η ευθεία ανάμειξη της αντίστοιχης εξουσίας στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα με αποφασιστικό τρόπο αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά των ολιγαρχικών πολιτευμάτων, τα οποία βρίθουν στις χώρες του λεγόμενου «αραβικού κόσμου.» Ο φονταμενταλιστικός χαρακτήρας του κράτους σε χώρες, όπως το Ιράν ή ο Λίβανος συνιστά την ειδοποιό διαφορά μεταξύ δυτικής σκέψης και ανατολικών κοινωνιών. Η αυτονόητη πια ελευθερία του δυτικού ανθρώπου, σε όλα τα επίπεδα στέκει ακόμα ως μια ουτοπική διεκδίκηση για τις μάζες. Ακόμη και στην πολιτιστικά ανεπτυγμένη Αίγυπτο των πολλών εθνοτήτων και του πολυσυλλεκτικού, πολιτιστικού προσώπου, δεν υφίσταται ένας σαφής διαχωρισμός κράτους και θεσμικών, θρησκευτικών οργάνων, ενώ κυριαρχεί το κλίμα του εκφοβισμού και της αντιπαλότητας μεταξύ των διαφόρων τάσεων. Ο θάνατος παραμένει μια επίγεια υποχρέωση του ανθρώπου, μια απόδειξη της πίστεως προς τον προφήτη, μια επιβεβαίωση της θεϊκής ανωτερότητας, η οποία τόσο άκριτα ρυθμίζει τα επίγεια ζητήματα και τιμωρεί όσους δεν διάγουν τον ευσεβή, υποδεικνυόμενο βίο.

Ακριβώς ετούτο το στοιχείο, μιας απειλητικής επιβολής της πίστης αποτελεί και την πρώτη καταδίκη του Χαλίλ Γκιμπράν, του οποίου ο λόγος φαντάζει ικανός να έλθει σε ευθεία αντιπαράθεση με την αδιαλλαξία της θρησκευτικής ηγεσίας. Ο ευλαβικός, όσο και αντισυμβατικός για τα δεδομένα της εποχής και της πατρίδας του Γκιμπράν, δίχως να αμφισβητεί ή να καταδικάζει το δυτικό τρόπο σκέψης και τα ανατολικά πρότυπα αντίστοιχα, μοιάζει ταγμένος να εξοικειωθεί με την αγάπη, τη μόνη ανθρώπινη εγγύηση για το μόνιασμα και τη συνύπαρξη. Προφητικός, πράος, με στοχασμούς ισχυρούς ο ίδιος αποκαλύπτεται ως ένας απόλυτα ελεύθερος άνθρωπος, ως μια οντότητα πάνω στην οποία δεν φέρουν κανένα δικαίωμα. Εσωτερικός, ανθρώπινος στις αναζητήσεις του επιδιώκει την τρυφερότητα του κόσμου, τη μόνη έμπιστη συνύπαρξη απέναντι σε μια οχυρωμένη πραγματικότητα. Η διαρκής πάλη του Γκιμπράν με το απαρχαιωμένο και απάνθρωπο παρόν, θίγει ζητήματα απλησίαστα για την αραβική, κοινωνική πραγματικότητα. Ο ποιητής πασχίζει να υποτάξει το «σήμερα» στη θέληση του «αύριο», καθώς ο ίδιος λέει. Η θέση της γυναίκας, η ανεκτικότητα της κοινωνίας, η απαγκίστρωση από απαρχαιωμένα, ηθικά συστήματα και κώδικες συνιστούν τις βασικές επιδιώξεις του δημιουργού. Ο ποιητής επιθυμεί ένα σμίξιμο των νέων οριζόντων με την πλούσια, αρχαία παράδοση της Συρίας. Η θέση του είναι μια θέση ισχύος, καθώς στηρίζεται πάνω στην αγάπη και την εκτίμηση ενός σπουδάιου μέλλοντος για τούτο τον ευλογημένο τόπο. Η διαχρονική του τόλμη, η διεκδίκηση και η αυτονόητη στάση του απέναντι στα σύμβολα, υπέρ πάντα του ανθρώπου και των επιλογών του, αποτελούν ζητήματα, τα οποία αποτέλεσαν ιδεολογική βάση και αφορμή δράσης για το βίωμα της «αραβικής άνοιξης», όπως αυτή εξελίχθηκε από τις νεότερες, ηλικιακά ομάδες των λαϊκών στρωμάτων. Ειδικότερα, διεισδύοντας κανείς στο σύμπαν των «Σπασμένων Φτερών», μπορεί να παρατηρήσει την αγάπη και την τρυφερότητα με την οποία εγκαταλείπεται στο καταφύγιο της ημερήσιας αγωνίας του, μπορεί δηλαδή να διαπιστώσει τη αναγκαιότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας, μιας ελεύθερης και όμορφης αγάπης, με την οποία είναι δεμένη στενά η μοίρα. Στο αυτοβιογραφικό έργο, με το οποίο ο Γκιμπράν διδάσκει την αγάπη, πέρα από τα στενά όρια της καταγωγής του, τα «Σπασμένα Φτερά» ο ποιητής καθίσταται κοινωνικός, αναγνωρίζει το θεό και το δικαίωμα των γυναικών στην ελευθερία, δίχως να αντιμάχεται την παράδοση που στύλωσε το έργο του και προσδιόρισε την αισθητική του. Η προσωπική του υπόθεση, όπως γλαφυρά αποκαλύπτεται στο έργο, εξυπηρετείται μέσα από τη στοχαστική του επάρκεια, σύμφωνη πάντα με την αισθητική και το αναζητούμενο, από τον ίδιο ύφος.

Η συνέπεια με την οποία ο Γκιμπράν παραμένει πιστός στην απασχόλησή του συνιστά βασικό παράγοντα για την πρόσληψη του έργου του και τον καθορισμό μιας οικουμενικής διάστασης στην ποίησή του. Η αναγνώριση της ανθρώπινης ηθικής του καθίσταται μία εύληπτη διαδικασία. Θετικός απέναντι στην παράδοση, τρυφερός εμπρός στα ανθρώπινα, προφητικός, διακριτικά δοκιμιακός, εκθέτοντας πάντα τα μέτρα, πάνω στα οποία στηρίζεται η γραφή του, η οποία κινείται πάντοτε σε μια σφαίρα υψηλότερη από την κριτική. Στα «Σπασμένα Φτερά», ο ποιητής ερμηνεύει τη μοίρα του, συγκρούεται μαζί της, την αποκαλύπτει, για να ξεπεράσει σιωπηρά κάθε θρησκεία και να σταθεί άπραγος εμπρός στη βιαιότητά της που είναι κοινή και μυστηριώδης για κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Η αγάπη είναι ό,τι απέμεινε στέρεο από τούτο τον κόσμο των αμέτρητων θανάτων που κανείς τους διδάσκεται και τους ακολουθεί δίχως να επαναστατεί. Διότι δεν είναι η μοίρα που μας ενδιαφέρει μα η ευτυχία και τούτη υφίσταται μόνο στο περιβόλι της αγάπης. Καθώς «τα δάκρυα είναι ότι απέμενε από το θεό στο σώμα του ανθρώπου» έτσι και η αγάπη, δεν συνιστά παρά εκείνο που απέμεινε στα χέρια των ανθρώπων, ότι απέμεινε από την αιώνια εξάντλησή τους. Μία οδός προς την ελευθερία, ένας δρόμος για τα λησμονημένα παιδιά του θεού που ζήτησαν και βρήκαν μέσα τους τον προφήτη που τόσα χρόνια καρτερούσαν.

Ο ποιητής απεβίωσε το 1933. Έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το πατρικό του σπίτι παραμένει ταπεινό, σε μια πόλη του Λιβάνου, κοντά στο Δάσος των Κέδρων, εκτελώντας στις μέρες μας χρέη μουσείου εκθέτοντας αντικείμενα, πίνακες, χειρόγραφα από την προσωπική συλλογή του. Η αγάπη που με τόση σφοδρότητα αντέταξε στην ανθρώπινη μοίρα, συνιστά το πρώτο έκθεμα, βαθιά μες στα μάτια. Ένα στέρεο υλικό για την αυριανή πίστη, που θα είναι μια αυτονόητη κλίση προς τα ενδότερα, μια τρυφερή παρηγοριά εμπρός στην αγριότητα του παρόντος. Μια ροπή προς τη φυσική μας καταγωγή. Τον ίδιο τον άνθρωπο. Τούτος είναι ο ναός για τη θρησκεία της ανθρωπιάς, χτισμένος από τον πρωτότυπο και οικουμενικό λόγο του Χαλίλ Γκιμπράν.