Ηταν ανάλγητος, ήταν υπερφίαλος και μέθυσος, ημιπαρανοϊκός σχεδόν, ακόμη και «άξεστα δεισιδαίμων». Προσθέστε και όσα συναφή μπορείτε να φανταστείτε και θα σχηματίσετε την εικόνα που προσπαθούν να δημιουργήσουν για τον Μέγα Αλέξανδρο κάποιοι αναθεωρητικοί «ιστορικοί» (με ή χωρίς εισαγωγικά). Αν επιπλέον έχετε την υπομονή και επισκεφθείτε κάποιες από τις αμέτρητες σχετικές ιστοσελίδες στο Διαδίκτυο - και υπό την προϋπόθεση ότι δεν χάσετε έπειτα από λίγο τον λογαριασμό - θα βρείτε ακόμη και συγκρίσεις του Αλεξάνδρου με τον Τζένγκις Χαν, τον Αττίλα, τον Ναπολέοντα και τον Χίτλερ.

Δεν πρωτοτυπούν, ωστόσο, οι νεότεροι αποδομιστές. Προηγήθηκε ο Δάντης οκτώ αιώνες νωρίτερα, που στη «Θεία Κωμωδία» του τοποθετεί τον Αλέξανδρο στον έβδομο κύκλο της Κόλασης να βασανίζεται σε ένα ποτάμι με αίμα μαζί με τον Αττίλα.

Αλλά και σήμερα; Η πιθανότερη εξήγηση είναι πως στην εποχή μας είναι της μόδας ο πρωθύστερος ψόγος: να κρίνουμε το παρελθόν με τα δεδομένα του παρόντος και έτσι να «αποδομούμε» ή να νομίζουμε ότι αποδομούμε τις μεγάλες ιστορικές φυσιογνωμίες, ή τέλος πάντων να κάνουμε φασαρία. Ομως όλα τούτα συνοψίζονται σε μια λέξη, θα έλεγε ο κυνικός: στην απάντηση στο ερώτημα της γοργόνας, αδελφής, κατά τον θρύλο, του μακεδόνα στρατηλάτη: «Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;». «Ζει».

Αλέξανδρος ή Φίλιππος;

Είναι αυτονόητο πως οι μεγάλοι άνδρες χαρακτηρίζονται έτσι επειδή υπήρξαν μεγάλοι όχι μόνο για την εποχή τους αλλά και για όλες τις εποχές. Παρά ταύτα, ο ιστορικός Ιαν Γουόρθινγκτον στο βιβλίο του «Φίλιππος Β΄ ο Μακεδών» αναρωτιέται: «Αξίζει να αποκαλείται μεγάλος ο Αλέξανδρος;». Και απαντά: «Το μεγαλείο του, αν υπάρχει, είναι σίγουρα μια επιπλέον απόδειξη της επιτυχίας, της ευαισθησίας και της μεγαλοσύνης όντως του Φιλίππου Β΄». Τουτέστιν, ο Αλέξανδρος έφερε εις πέρας το έργο του πατέρα του, που δημιούργησε ένα κράτος συμπαγές, με πανίσχυρο στρατό, ο οποίος αποτελούσε εγγύηση για την ενότητά του, και με μια «ανθηρή» οικονομία ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στα έξοδα ενός δαπανηρού πολέμου και μάλιστα τόσο μακριά από τη Μακεδονία.

Αυτά, βέβαια, ισχύουν εν μέρει. Η οικονομία του μακεδονικού κράτους, για παράδειγμα, όταν εξεστράτευσε ο Αλέξανδρος, κάθε άλλο παρά ανθηρή ήταν. Σύμφωνα με τον Αρριανό, ξεκινώντας την εκστρατεία του ο Αλέξανδρος διέθετε μόνον 70 τάλαντα, ποσό ασήμαντο σε σχέση με τις οικονομικές απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Οποιος θέλει να αποκτήσει σφαιρική γνώση για την εποχή και τον Αλέξανδρο από τον Αρριανό θα πρέπει να ξεκινήσει και στη συνέχεια να ανατρέξει στην «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», ένα έργο μνημειώδες - και ας έχουν περάσει 40 χρόνια από τότε που πρωτοεκδόθηκε- συμπληρώνοντάς το με τα νέα στοιχεία που προέκυψαν αργότερα, ιδίως μετά τη μεγάλη αρχαιολογική ανακάλυψη των τάφων της Βεργίνας από τον Μανόλη Ανδρόνικο, τον Νοέμβριο του 1977.

Ο Φίλιππος «ενοποίησε» την Ελλάδα διά των όπλων, αλλά, διά των όπλων πάλι, ο Αλέξανδρος διασφάλισε την ενότητα αυτή η οποία σήμανε και το τέλος των εμφυλίων πολέμων στην Ελλάδα και του επέτρεψε να εκστρατεύσει τόσο μακριά και για τόσο μεγάλο διάστημα. Ασφαλώς η στρατιωτική και πνευματική εκπαίδευση που ο Φίλιππος φρόντισε να αποκτήσει ο γιος του έπαιξε σημαντικό ρόλο στα κατοπινά του κατορθώματα. Αλλά η στρατιωτική ιδιοφυΐα δεν κληρονομείται, όπως και οιοδήποτε είδος ιδιοφυΐας. Αλλιώς η Ιστορία θα ήταν γεμάτη δυναστείες μεγάλων στρατηγών, μεγάλων φιλοσόφων, μεγάλων συγγραφέων και πάει λέγοντας. Η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Αλεξάνδρου φάνηκε από πολύ νωρίς, στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ., όπου η συμβολή του υπήρξε αποφασιστική στην ήττα του Ιερού Λόχου των Θηβών. Και ήταν τότε μόνο 18 ετών.

Υπέρτατη αφήγηση

Σύμφωνα με μιαν άλλη άποψη, αποδομητική και αυτή, που προέρχεται κυρίως από τους Αγγλοσάξονες, η εικόνα που έχουμε για τον Αλέξανδρο προέρχεται από τους Ρωμαίους, δεδομένου ότι η βασικότερη πηγή μας είναι η «Αλεξάνδρου Ανάβασις» του Αρριανού που γράφτηκε περί το 140 μ.Χ., δηλαδή τέσσερις αιώνες και πλέον μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Επομένως η φυσιογνωμία του, όπως μας παραδόθηκε, είναι συμβατή με το ρωμαϊκό πρότυπο και διαφέρει από την πραγματική. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη πως ο Αλέξανδρος μυθοποιήθηκε στη Δύση και θεοποιήθηκε στην Ανατολή, συμπεραίνουμε ότι εκείνο που φανταζόμαστε πόρρω απέχει από την πραγματικότητα.

Το ουσιαστικό ερώτημα εν τούτοις είναι άλλο επί του προκειμένου: Γιατί μυθοποιήθηκε και θεοποιήθηκε - κατεξοχήν μάλιστα στην Ανατολή - ο Αλέξανδρος; Πέραν αυτού, οι μεγάλοι μύθοι είναι υπέρτατες αφηγήσεις και ποια μεγαλύτερη αφήγηση μετά τον Τρωικό Πόλεμο είναι ικανή να συγκριθεί με την αφήγηση της εκστρατείας του Αλεξάνδρου; Ουδείς έχει αμφισβητήσει την τεράστια απήχηση των μύθων στο ιστορικό γίγνεσθαι - και μάλιστα εκείνη την εποχή. Το συμπέρασμα είναι απλό: επειδή κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος του επιτεύγματος του Αλεξάνδρου, ότι ένας άνθρωπος σε τόσο νεαρή ηλικία μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια θα κατακτούσε όλη τη Μικρά Ασία και στα υπόλοιπα επτά θα έφτανε ως τις Ινδίες χωρίς να ηττηθεί ούτε μία φορά.

   

Στον θρύλο, όπως στην Ιστορία

Μια τέτοια μορφή ήταν επόμενο όχι απλώς να μυθοποιηθεί αλλά στη λαϊκή φαντασία να αποκτήσει υπερβατικές διαστάσεις. Αμέτρητα χρονικά, ποιήματα και θεατρικά έργα γράφτηκαν για τον Αλέξανδρο, και πίνακες και μινιατούρες εμπνευσμένες από πραγματικά ή φανταστικά περιστατικά της ζωής του εμφανίστηκαν από τη Μογγολία ως την άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Στην κουλτούρα των Περσών φέρεται με το όνομα Σικαντέρ, ενώ οι Αραβες τον αποκαλούν Ισκαντάρ ή Ισκαντέρ. Στο Κοράνι παρουσιάζεται ως ο βασιλιάς που κατασκεύασε πύλες προκειμένου να προστατεύονται οι άνθρωποι από τους βαρβάρους Γωγ και Μαγώγ (που τους συναντούμε και στη Βίβλο, στην Παλαιά Διαθήκη και στην Αποκάλυψη). Κάποιοι θεωρούν ότι οι πύλες αυτές είναι οι Κασπίες Πύλες. Οι Πέρσες είδαν στο πρόσωπό του τον γιο ενός δικού τους μονάρχη και οι Βυζαντινοί άλλες φορές τον θεώρησαν ασκητή και άλλες άγιο. Ο δυτικός Μεσαίωνας τον ενέταξε στη χορεία των σπουδαίων ιπποτών και στην Αναγέννηση πολλοί πίνακες παριστάνουν περιστατικά από τη ζωή του. Στην Ανατολή γράφτηκαν κείμενα ακόμη και για τα όνειρα που υποτίθεται ότι έβλεπε ο Αλέξανδρος. Και στη Δύση πλήθος έργων για τη ζωή του, που αποτελεί πηγή έμπνευσης και σήμερα.

Ολο αυτό το σχεδόν τερατώδες φάσμα των αφηγήσεων αποδεικνύει πως ο Αλέξανδρος έχει να πει κάτι στον καθένα. Γιατί διέθετε τέτοιο εύρος ο πραγματικός κόσμος τον οποίο δημιούργησε ώστε να διευρυνθεί σε απίστευτο βαθμό και ο φανταστικός κόσμος που ενέπνευσε όσο ζούσε, κυρίως όμως μετά τον θάνατό του.

Ο Τζόναθαν Σουίφτ στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» βάζει τον ομώνυμο ήρωά του να συνομιλεί με το φάντασμα του Αλεξάνδρου. Ο Ρακίνας έγραψε το έργο «Alexandre le Grand», που ανέβηκε στη σκηνή το 1665, ενώ και πλήθος σύγχρονων έργων είναι εμπνευσμένα από τη ζωή του. Αναφέρω μόνο τα πιο γνωστά: την τριλογία της Μαίρης Ρενώ «Φωτιά από τον ουρανό», «Ο μικρός Πέρσης» και «Επιτάφιοι αγώνες», το «Cities of the Plain» του Κόρμακ Μακάρθι, την τριλογία «Μέγας Αλέξανδρος» του Βαλέριο Μάσιμο Μανφρέντι, που αποτελείται από τον «Γιο του ονείρου», την «Αμμο του Αμμωνα» και τα «Πέρατα του κόσμου», και τις «Αρετές του πολέμου» του Στίβεν Πρέσσφιλντ.  

Ο Αλέξανδρος και το ενιαίο νόμισμα

Υπάρχουν και άλλοι που προσπάθησαν να μειώσουν το μέγεθος του επιτεύγματος. Αν, αναρωτιούνται, αντί να εκστρατεύσει στην Ανατολή ο Αλέξανδρος αποφάσιζε να εισβάλει στην Ιταλία, θα κατήγαγε τις περιφανείς νίκες που επέτυχε εναντίον μιας «διεφθαρμένης αυτοκρατορίας μαλθακών, ευνούχων και δειλών»;

Διαφορετική γνώμη είχαν φυσικά οι ρωμαίοι καίσαρες και στρατηγοί, από τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό και τον Ιούλιο Καίσαρα ως τον Οκταβιανό και τον Πομπήιο. Ο τελευταίος, μάλιστα, επιστρέφοντας το 8 π.Χ. στη Ρώμη μετά τις κατακτήσεις του στην Αφρική, συμπεριφερόταν ως άλλος Αλέξανδρος και τον αποκαλούσαν και αυτόν μέγα (Μagnus).

Το πρότυπο του Αλεξάνδρου ακολούθησαν οι Ρωμαίοι όχι μόνον όσον αφορά την τακτική του πολέμου (με τις αναπόφευκτες παρεκκλίσεις φυσικά) αλλά και την οικονομική και διοικητική οργάνωση της αυτοκρατορίας.

Ο Αλέξανδρος δεν άλλαξε το σύστημα διοίκησης των σατραπειών της Περσικής Αυτοκρατορίας αλλά τη δομή και τις αρμοδιότητές τους περιορίζοντας τη στρατιωτική τους εξουσία. Τα δημοσιονομικά τα οργάνωσε μέσω ενός συγκεντρωτικού συστήματος - και αυτό ήταν αξιοθαύμαστο τόσο γιατί το επέτυχε σε ελάχιστο, για τα δεδομένα της εποχής, χρόνο όσο και γιατί εφαρμόστηκε αποτελεσματικά σε μια χώρα όπου κατοικούσαν πλήθος λαών και φυλών και όπου η πόλις και οι θεσμοί οι οποίοι σχετίζονταν με αυτήν (σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα) ήταν κάτι άγνωστο. Κατάφερε έτσι να καθιερώσει ένα νόμισμα ενιαίο - και τούτο συνέβη για πρώτη φορά στην Ιστορία.

Το τι σήμαινε αυτό το τελευταίο για την οικονομία και το εμπόριο της εποχής μπορεί κανείς εύκολα να το εικάσει. Ενας κόσμος ενιαίος, με ενιαία ερμηνεία των φαινομένων και ενιαίο διοικητικό σύστημα, διέθετε ενιαίο νόμισμα ώστε να διεξάγονται ταχύτερα, αποτελεσματικότερα και ασφαλέστερα οι συναλλαγές. Θα έπαιρνε πολύ περισσότερα χρόνια στους Ρωμαίους να επιτύχουν κάτι αντίστοιχο.

Ιδρυτικές πράξεις ενός νέου πολιτισμού

Στην ελληνιστική εποχή αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο το διοικητικό σύστημα που καθιέρωσε ο Αλέξανδρος και ιδιαίτερα στο βασίλειο της Αιγύπτου, όπου εφαρμόστηκε ό,τι εμείς αποκαλούμε σήμερα management. Και εκεί για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στις συναλλαγές η συναλλαγματική.

Αυτά από μόνα τους είναι εκπληκτικά, εξίσου εκπληκτικό όμως είναι το ότι ο Αλέξανδρος ίδρυσε τόσες πόλεις, τόσες Αλεξάνδρειες. Ο Πλούταρχος στο «Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής» λέει πως ξεπερνούσαν τις 70, αριθμός βέβαια υπερβολικός. Οι περισσότεροι τις υπολογίζουν περίπου σε 20 (αποδεδειγμένα είναι 17). Ενδεικτικά, από μία έχουν το Ιράν, το Ιράκ και η Τουρκία (η γνωστή Αλεξανδρέττα), πέντε υπάρχουν στο Αφγανιστάν (η μία είναι η Αλεξάνδρεια Αραχωσίας, η σημερινή Κανταχάρ), μία στο Τατζικιστάν (η Εσχάτη Αλεξάνδρεια) και μία στην Αίγυπτο, η λαμπρότερη απ' όλες, με ιδεώδη θέση στο Δέλτα του Νείλου, που σύντομα κατέστη η σημαντικότερη πόλη της Μεσογείου ξεπερνώντας κατά πολύ την Τύρο την οποία «αντικατέστησε». Και επειδή η ετυμολογία είναι συμβατή με την Ιστορία, ας θυμίσω ότι το όνομα Κανταχάρ είναι σύνθετη λέξη, παραφθορά του Ισκαντέρ (το αραβικό όνομα του Αλεξάνδρου) και της Αράχ Αχάρ (Αραχωσίας).

Στο πρακτικό επίπεδο, ο Αλέξανδρος δημιουργώντας ένα οργανωμένο δίκτυο πόλεων καθιστούσε ευκολότερη τη διοικητική οργάνωση της αχανούς αυτοκρατορίας του (άρα και τον έλεγχό της). Αλλά οι πόλεις είναι οι εστίες του πολιτισμού και κατά συνέπεια η αρχιτεκτονική ανήκει στις σημαντικότερες μορφές πολιτισμικής επικοινωνίας. Γι' αυτό άλλωστε και από τα ταξίδια μας εκείνο που διατηρούμε εντονότερα στη μνήμη είναι τα κτίσματα των πόλεων και οι σκηνές από τη ζωή που αναπτύσσεται στους δημόσιους χώρους γύρω από αυτά.

Εκείνος ο «σφαγέας» (και μόνον) κατά τους πολιτικά ορθούς τα γνώριζε αυτά. Γι' αυτό και τη θέση όπου θα χτιζόταν η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο την επέλεξε ο ίδιος, όπως και το πού θα βρισκόταν η αγορά και πού θα χτίζονταν τα ελληνικά και τα αιγυπτιακά ιερά (ο ναός της Ισιδος). Επομένως, το πολεοδομικό της σχέδιο βασίστηκε στις δικές του επιλογές. Εξι αιώνες αργότερα, το ίδιο έκανε περίπου και ο Μέγας Κωνσταντίνος για την Κωνσταντινούπολη, όπως και ο Πέτρος Α΄, όταν σχεδίαζε την Πετρούπολη - χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει πως ακολουθούσαν συνειδητά το παράδειγμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Η ίδρυση τόσων πόλεων και μάλιστα κατά τη διάρκεια επίπονων εκστρατειών και πολεμικών επιχειρήσεων είναι από μόνη της επίσης ένα φαινόμενο που συνέβη για πρώτη φορά στην Ιστορία και δεν επαναλήφθηκε έκτοτε. Είναι εύκολο να επιμένει κανείς στο ότι ο Αλέξανδρος κατέστρεψε την Περσέπολιν και εκθεμελίωσε σχεδόν την Τύρο και να θέτει με αυτόν τον τρόπο σε δεύτερη μοίρα το μεγάλο πολιτιστικό του έργο. Το γιατί κατέστρεψε την Περσέπολιν δεν είναι ακόμη απολύτως ξεκάθαρο. Ενδεχομένως ως εκδίκηση για την καταστροφή της Ακρόπολης από τον Ξέρξη. Αλλά κανείς δεν είναι βέβαιος.

Η δημιουργία πόλεων στην Ασία σε τέτοια κλίμακα ήταν κάτι πρωτοφανές. Εδωσε τη δυνατότητα της επικοινωνίας ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς, σε γόνιμες ανταλλαγές, στην ανάπτυξη μιας ζωής που το νόημά της αποκτούσε άλλο περιεχόμενο. Με άλλα λόγια, ενοποιούσε έναν κόσμο και του έδινε τη δυνατότητα να εκφραστεί, ενώ ως τότε ήταν υποταγμένος στο μαστίγιο του σατράπη.

Εργο οικουμενικής σημασίας

Το σύνηθες κάποτε ερώτημα αν υπέταξε ο Αλέξανδρος την Ελλάδα στην Ασία ή την Ασία στην Ελλάδα, σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, έχει μικρότερη σημασία. Ισως δεν έκανε ούτε το ένα ούτε το άλλο. Γι' αυτό και η μαζική κουλτούρα, όταν ανατρέχει στο παρελθόν, ή μυθοποιεί ή απομυθοποιεί τα πρόσωπα δημιουργώντας πλασματικές εικόνες (παράδειγμα η φιλόδοξη μεν, άνιση δε ταινία «Αλέξανδρος» του Ολιβερ Στόουν). Οποιος τη δει δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί: πόσα τελικά μπορούμε να ξέρουμε για τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου που έζησε πριν από περίπου 25 αιώνες και που τα επιτεύγματά του υπερβαίνουν το ανθρώπινο μέτρο;

Επομένως, αυτό που αξίζει είναι το έργο. Και κυρίως το μετά. Αυτό το τελευταίο πρώτος το τόνισε ένας 25χρονος παθιασμένος ιστορικός, ο Γιόχαν Γκούσταφ Ντρόιζεν, εκδίδοντας το 1833 το κλασικό πλέον σήμερα έργο του «Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Η σημασία του έργου του Ντρόιζεν εκτιμήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα. Η «Ιστορία» του διαβάζεται και σήμερα με μεγάλο ενδιαφέρον και είναι απείρως σημαντικότερη από διάφορα περί διαγραμμάτου που κατατρίβονται με δευτερεύοντα ζητήματα. Είναι μήπως τυχαίο που ο Ντρόιζεν ονόμασε «ελληνιστική» τη μετά τον Αλέξανδρο εποχή, όπως την ορίζουμε και σήμερα;

Ο Αλέξανδρος και οι... ΗΠΑ!

Ο Αλέξανδρος δεν είναι μέγας απλώς και μόνον επειδή δημιούργησε μια τεράστια αυτοκρατορία. Τεράστια ήταν και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (μολονότι δεν υπήρξε έργο ενός και μόνον ανθρώπου), όπως και αυτή που δημιούργησε πριν από τον Αλέξανδρο ο Μέγας Κύρος. Είναι μέγας κυρίως για την οικουμενική σημασία του έργου του. Ακόμη και ο δηκτικός Μπέρτραντ Ράσελ, ο οποίος έγραψε πως «ήταν ένας φιλόδοξος και παράφορος έφηβος που δεν τα πήγαινε και τόσο καλά με τον πατέρα του, και ενδεχομένως δεν είχε και μεγάλη προθυμία για μάθηση», σημειώνει πως «το έργο του είχε τεράστια και ευεργετική σημασία, γιατί, αν έλειπε αυτός, η όλη παράδοση του ελληνικού πολιτισμού κινδύνευε να χαθεί».

Γι' αυτό, αντί να προβαίνουμε σε αφελείς συγκρίσεις του μακεδόνα στρατηλάτη με τον Αττίλα και τον Τζένγκις Χαν ή τον Χίτλερ, είναι σαφώς προτιμότερο να τις αναζητούμε στα μεγάλα ιστορικά πειράματα, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, που τον γνωρίζουμε καλύτερα.

Ενα από αυτά είναι η δημιουργία και η εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η διασταύρωση και η ενσωμάτωση σε μια ενιαία κοινωνία ανθρώπων από διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς που επιτεύχθηκε στην Αμερική συνιστά, τηρουμένων των αναλογιών, κάτι αντίστοιχο με τη δική του πολιτική ενοποίησης της αυτοκρατορίας του. Θα λέγαμε ότι το αντίστοιχο του ως πρόσφατα σχετικά κυρίαρχου δόγματος στις ΗΠΑ, του λεγόμενου melting pot (χωνευτήρι), σύμφωνα με το οποίο όλοι θα έπρεπε να γίνουν «Αμερικανοί» θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τις καταβολές τους, ήταν «αλεξανδρινό». Οταν αργότερα το δόγμα άλλαξε και υιοθετήθηκε το ethnicity (τουτέστιν η εθνική ταυτότητα), η διαφορά δεν ήταν μεγάλη. Γιατί και ο Αλέξανδρος σεβάστηκε τους τοπικούς θεούς, τα ήθη και τα έθιμα, μόνο που τα μπόλιασε με το ελληνικό πνεύμα.

Οπως μέσω της αλεξανδρινής αυτοκρατορίας η ελληνική γλώσσα πήγε ως τον Ινδό και έγινε η lingua franca της εποχής, έτσι και μέσω της υπερδύναμης στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού (και όχι μέσω της Μεγάλης Βρετανίας) τα αγγλικά έγιναν η lingua franca της δικής μας εποχής.

Το δόγμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης «ενότητα μέσω της διαφοράς» (όσο και αν σήμερα με την κρίση ακούγεται παράταιρο) μπορεί μεν στο φιλοσοφικό επίπεδο να παραπέμπει στο ηρακλείτειο «εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην» αλλά στο πολιτικό είναι αντίστοιχο του αλεξανδρινού προτύπου συνύπαρξης και διαβίωσης στον ίδιο γεωγραφικό χώρο διαφορετικών λαών.

Κατ' αναλογίαν, ο περίπλους που με εντολή του Αλεξάνδρου πραγματοποίησε ο Νέαρχος, ο οποίος κατεβαίνοντας τον Ινδό ως το δέλτα του και στη συνέχεια περιπλέοντας τα παράλια έφτασε ως τον Περσικό Κόλπο, μπορεί μεν να πραγματοποιήθηκε ώστε η εκστρατεία να υποστηρίζεται και από τη θάλασσα αλλά ως ερευνητικό ταξίδι (προηγήθηκαν βέβαια οι Καρχηδόνιοι) ήταν συγγενές κατά μία έννοια με τον περίπλου των μεγάλων θαλασσοπόρων της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Αλλωστε, και εκείνοι δεν ήταν ιδεολόγοι εξερευνητές αλλά στόχευαν στην απόκτηση κτήσεων και πλούτου για λογαριασμό των βασιλέων της Ιβηρικής Χερσονήσου.

Οι Ελληνες δεν έχουμε κανέναν απολύτως λόγο να υιοθετούμε αφορισμούς του τύπου «ο Αλέξανδρος δεν ήταν παρά ένας σφαγέας των λαών». Σε περίπτωση που δεν υπήρχε ο μακεδόνας στρατηλάτης, είναι αμφίβολο αν θα συνέβαιναν δύο πράγματα: πρώτον, αν τα ελληνικά θα εξελίσσονταν και θα παρέμεναν ζωντανή γλώσσα. Στην περίπτωση που δεν θα υπήρχε η κοινή ελληνική της ελληνιστικής εποχής, ποιος μας λέει ότι οι Βυζαντινοί δεν θα μιλούσαν ή δεν θα κοράκιζαν τα λατινικά του Μεσαίωνα; Και, δεύτερον, αν εμείς θα υπήρχαμε ως λαός. Και άραγε, ακόμη και αν επιβιώναμε, θα ήμασταν ό,τι είμαστε, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό;

Η καβαφική ερμηνεία

Την υπεροπτική στάση των ελληνικών πόλεων έναντι των «βαρβάρων» ο Αλέξανδρος την αντικατέστησε με το οικουμενικό πνεύμα και τη θέση του «Ελληνας» την πήρε το «ελληνικός», καθώς αποκαλούσε τον εαυτό του τόσους αιώνες αργότερα ένας από τους κορυφαίους ποιητές του δυτικού κόσμου: ο Αλεξανδρινός Κωνσταντίνος Πέτρου Καβάφης. Γι' αυτό και, όπως γράφει πολύ ωραία στην εισαγωγή ο επιμελητής της έκδοσης των ποιημάτων του, Γ. Π. Σαββίδης, «μπορούσε να έχει την καθαρή συνείδηση του αγαθού δούλου, ο οποίος δεν καταχώνιασε μήτε εκπόρνευσε το ταλέντο του στην κοσμοπολίτικη έρημο της Αλεξάνδρειας ή στη βαλκανική σκόνη της Αθήνας, μα το έσπειρε στα πιο παραμελημένα χώματα του ελληνισμού και το πότισε και το ανάστησε με όλα του τα δάκρυα και όλο του το αίμα».

Το 1931, δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Καβάφης έγραψε το «Στα 200 π.Χ.», ένα από τα ωραιότερα ποιήματά του, με αφορμή την επιγραφή η οποία συνόδευε τις 300 περσικές πανοπλίες που έστειλε ο Αλέξανδρος στην Αθήνα μετά τη νικηφόρα μάχη του Γρανικού: «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Ελληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων».

Την απόφαση των Σπαρτιατών να μη μετάσχουν στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου ειρωνεύεται ο Καβάφης αρχίζοντας το ποίημά του με ένα μέρος της επιγραφής: «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Ελληνες πλην Λακεδαιμονίων». «Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται» λέει παρακάτω. Για να συνεχίσει έπειτα από πέντε στίχους:

«Κι απ' την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,

την νικηφόρα, την περίλαμπρη,

την περιλάλητη, την δοξασμένη

ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,

την απαράμιλλη: βγήκαμ' εμείς·

ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.

Εμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,

οι Σελευκείς, κ' οι πολυάριθμοι

επίλοιποι Ελληνες Aιγύπτου και Συρίας,

κ' οι εν Μηδία, κ' οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.

Με τες εκτεταμένες επικράτειες,

με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.

Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά

ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.

Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!»

Ισως με την καβαφική «ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών» μπορεί κανείς να κατανοήσει το μέγεθος και τη σημασία του έργου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.