Η κρίση – σε όλα τα επίπεδα – δεν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο. Για πρώτη φορά όμως στη ζωντανή ιστορική μνήμη της Ελλάδας μια έντονη κρίση έχει συλλογική διάσταση, δοκιμάζει τις αντοχές και απειλεί τις βεβαιότητες όλων μας. Δεν πρόκειται μάλιστα για τη γνωστή «κρίση» που μαστίζει την οικονομία τα τελευταία χρόνια, αλλά για μια ιδιαίτερη, επικίνδυνη και οξύτατη έκφρασή της, όπου ο χρόνος επιταχύνεται και οι απειλές συσσωρεύονται και πολλαπλασιάζονται επικίνδυνα. Κάθε επόμενη ώρα αλλάζει εντελώς την εικόνα και τα
δεδομένα. Η Ελλάδα συγκρούστηκε με το παγόβουνο όταν ανακοινώθηκαν τα capital controls. Οι παρενέργειες είναι οξύτατες, απρόβλεπτες και αμέτρητες. Ωστόσο, η διαχείριση της κρίσης, η αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκαλεί και η υπέρβασή της παραμένουν ένας εφικτός στόχος. Οι συμβουλές ηγεσίας τέτοιες ώρες δεν είναι μόνο για τους πολιτικούς ή τους επικεφαλής των επιχειρήσεων. Ο καθένας από εμάς είναι «ηγέτης» στον δικό του μικρό κόσμο – στο οικογενειακό, φιλικό ή επαγγελματικό του περιβάλλον. Ως εκ τούτου, η συσσωρευμένη εμπειρία διαχείρισης κρίσεων, όπως έχει μελετηθεί από ειδικούς στην ηγεσία, προσφέρει μια σειρά από συμπεράσματα που μπορεί να είναι χρήσιμα σε οποιονδήποτε καλείται να αντιμετωπίσει μια συνθήκη κρίσης, δηλαδή μια πυκνή συσσώρευση απρόβλεπτων εξελίξεων και ασυνήθιστων γεγονότων τα οποία απειλούν ή αλλάζουν δραματικά τις ως τότε «γνωστές» συντεταγμένες της πραγματικότητας. {LF}Τα συμπεράσματα αυτά, όπως προκύπτουν από {LF}μελέτες φυσικών, οικονομικών ή πολεμικών καταστροφών, είναι τα εξής:

1. Αποδεχθείτε τη μεταβολή

Οταν «εκρήγνυται» μια απότομη κρίση, ένα πολύ συνηθισμένο συναίσθημα είναι η άρνηση. Αναπτύσσουμε συναισθήματα ματαίωσης, λύπης και θρήνου. Για να εξαφανίσουμε τον θρήνο, αρνούμαστε την πραγματικότητα. Το πρώτο λοιπόν που πρέπει να κάνουμε είναι να αντισταθούμε σε αυτή τη φυσιολογική συναισθηματική ροπή. Δεν μπορούμε βεβαίως να είμαστε αναίσθητοι. Μπορούμε όμως να συνειδητοποιήσουμε αυτή την ανθρώπινη ψυχολογική «αδυναμία» που μπορεί να μας οδηγήσει είτε στον ανεξέλεγκτο πανικό, είτε μακριά από τον ρεαλισμό, είτε πρώτα στο ένα και μετά στο άλλο. Μη θρηνείτε λοιπόν για ό,τι χάθηκε. Αγωνιστείτε για ό,τι μπορεί ακόμη να σωθεί. Κάποιες φορές μπορεί να κατορθώσει κανείς να ανακτήσει ακόμη κι αυτό που νόμιζε πως έχασε. Μην αρνείστε την πραγματικότητα. Αποδεχθείτε την. Είναι ο μόνος τρόπος για να την αλλάξετε.

2. Καταστρώστε ένα σχέδιο Οταν δεν απαιτείται να δράσετε μέσα σε δευτερόλεπτα ή μέσα σε λίγα λεπτά, σταματήστε για λίγο και αποτυπώστε τις σκέψεις σας επάνω σε ένα χαρτί. Αν υπάρχει η δυνατότητα, συλλέξτε όσο περισσότερες πληροφορίες μπορείτε γύρω από τα προβλήματα που εμφανίζονται. Μετατρέψτε τις σκέψεις σας σε ενδεχόμενες πρωτοβουλίες και ετοιμάστε διαφορετικά σενάρια. Να είστε καχύποπτοι. Μην εμπιστεύεστε καθόλου τις «εκφωνήτριες του Τιτανικού». Οι ευγενικές αυτές φωνές είναι υποχρεωμένες να σας διαβεβαιώνουν μέσα από τα κάθε λογής μεγάφωνα ότι η κατάσταση είναι «υπό έλεγχο» προκειμένου να αποφευχθεί το χάος. Οφείλουν να είναι ήρεμες ακόμη και όταν το μισό πλοίο βρίσκεται κάτω από το νερό. Εσείς όμως ποτέ μην αποκλείετε το χειρότερο, αν θέλετε να διασφαλίσετε ότι δεν θα χάσετε το ελάχιστο. Είναι προτιμότερο να πάρετε τα μέτρα σας ενάντια στο χειρότερο και τελικά να μη χρειαστεί κανένα από τα οχυρωματικά σας έργα, είναι προτιμότερο να γίνετε το αστείο της παρέας σας, παρά να υποτιμάτε τα προειδοποιητικά σημάδια για να καταλήξετε στο τέλος να «υποδεχθείτε» τη χιονοστιβάδα χωρίς καμία προετοιμασία. Ωστόσο, πρέπει να θυμάστε ότι, ακόμη και αν κάνατε αυτό το λάθος, ακόμη και αν αγνοήσατε τις προειδοποιήσεις, δεν πρέπει παραλύσετε μπροστά στο πλήγμα που αποφύγατε να προβλέψετε. Αν είστε ακόμη όρθιοι, πάντα υπάρχει ένας τρόπος να ανακτήσετε μέρος αυτού που χάσατε ή να αποφύγετε την επιδείνωση. Διότι ποτέ δεν μπορείτε να γνωρίζετε πόσο χειρότερα μπορεί να εξελιχθούν τα γεγονότα. Ορισμένες κρίσεις έχουν μια ανεξάντλητη ικανότητα να χειροτερεύουν διαρκώς. Μην πείτε ποτέ ότι «χειρότερα δεν γίνεται». Σε ορισμένες κρίσεις το χειρότερο του σήμερα είναι το καλύτερο του αύριο. Κατά συνέπεια, να είστε συγκρατημένα... απαισιόδοξοι στις προβλέψεις σας, αλλά αισιόδοξοι και αποφασιστικοί στις πρωτοβουλίες σας. Μόνο έτσι θα κατορθώσετε να είστε τόσο καλά προετοιμασμένοι και εύστοχοι ώστε στην πράξη να διαψεύσετε τις προβλέψεις σας προς το ευμενέστερο.

3. Δράστε με ταχύτητα, αποφασιστικότητα και προνοητικότητα Μπροστά σε συλλογικά φαινόμενα κρίσης, σκεφτείτε και προεξοφλήστε πώς μπορεί να δράσουν οι υπόλοιποι και τροποποιήστε τις αντιδράσεις σας έτσι ώστε να είστε πάντοτε «ένα βήμα μπροστά» από το πλήθος. Μην ενταχθείτε σε αγελαίες συμπεριφορές. Αν, για παράδειγμα, μέσα σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο αποφασίσετε με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία ότι σε δέκα λεπτά θα πρέπει μάλλον να τρέξετε προς την έξοδο, είναι προτιμότερο να το κάνετε αμέσως. Μην περιμένετε να κατευθυνθείτε προς την έξοδο όταν θα αρχίσουν να το σκέφτονται οι περισσότεροι, διότι σε αυτή την περίπτωση απλώς δεν θα μπορέσετε να βγείτε, αφού οι πόρτες απλώς δεν θα επαρκούν για όλους. Σε πάρα πολλές κρίσεις, η έγνοια, η προσοχή και η μέριμνα για να είστε πάντοτε «ένα βήμα μπροστά» είναι το κλειδί της επιβίωσης. Για παράδειγμα, σε μια τραπεζική κρίση, όσοι αδιαφόρησαν επί πολλές ημέρες για την πληροφορία σταθερής απόσυρσης καταθέσεων και όσοι αργότερα σκέφτηκαν ότι οι πρώτες ουρές στα ΑΤΜ δεν ήταν αρκετά μεγάλες και δεν ανησύχησαν όταν τις πρωτοείδαν είναι οι ίδιοι που όταν έσπευσαν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους τα μηχανήματα αυτόματης ανάληψης ήταν άδεια. Ακόμη όμως και αν σε ένα «επεισόδιο της κρίσης» ανήκετε στην κατηγορία των πεπλανημένων, μην πτοείστε. Η επόμενη ημέρα σίγουρα φέρνει μια νέα μάχη που αυτή τη φορά πρέπει και μπορείτε να κερδίσετε.

4. Ελέγξτε τις προσδοκίες σας 
Στο κραχ του 1929, όπως και σε κάθε κρίση, κερδισμένοι βγήκαν όσοι δεν ακολούθησαν τη συμπεριφορά της αγέλης γιατί φρόντιζαν να βρίσκονται ένα βήμα μπροστά από τα γεγονότα.

Μην υπόσχεστε θαύματα, ούτε στον εαυτό σας ούτε στους άλλους. Ούτε όμως είναι σωστό να προβλέπετε μια μόνιμη μαυρίλα που δεν θα τελειώσει ποτέ. Θυμηθείτε, το κλειδί για την υπέρβαση μιας κρίσης είναι μια ψυχολογική κατάσταση που συνδυάζει τον ρεαλισμό με την ελπίδα. Πρέπει να αποδεχόμαστε τις δυσκολίες, αλλά παράλληλα να διατηρούμε την πίστη και την αισιοδοξία ότι μπορούμε να τις υπερνικήσουμε. Σε ορισμένες εθνικές ή οικογενειακές κρίσεις – όταν υπεισέρχονται το πολιτικό, το πατριωτικό, το οικονομικό στοιχείο, είναι εύκολο να δημιουργηθούν εστίες ακραίων αντιπαραθέσεων. Οι συνειδήσεις πυρακτώνονται. Οι καταπακτές του συλλογικού ασυνείδητου ανοίγουν. Ο εχέφρων πολίτης αντιλαμβάνεται ότι οι ώρες της κρίσης δεν είναι οι πιο κατάλληλες για συζητήσεις περί της σημασίας των αξιών, των ιδανικών και του δικαίου. Η σιωπή είναι η σοφή στάση. Οι πολιτικές διαφορές δεν μπορούν να «απλωθούν στο τραπέζι» σε περίοδο κρίσης χωρίς να μετεξελιχθούν σε σφοδρή σύρραξη. Σε περιόδους αυξανόμενων κινδύνων οι συζητήσεις μεταξύ φίλων και γνωστών πρέπει συνειδητά να συμβάλλουν στην ειρήνευση και όχι στην έξαρση των παθών.

5. Μη χάσετε τον έλεγχο Είναι αστείο ακόμη και να ισχυριστεί κανείς ότι μια κρίση μπορεί να ελεγχθεί από οποιονδήποτε. Είναι σημαντικό όμως να θυμάστε ότι διατηρείτε πάντοτε τον έλεγχο των αντιδράσεων και των αποφάσεων για την αντιμετώπισή της. Ετσι, δεν θα χάσετε την ψυχραιμία σας, ούτε και τη δυνατότητα εστίασης στο μεταβαλλόμενο πρόβλημα που πρέπει να επιλύσετε. Παράλληλα, θα μεταδίδετε στον περίγυρό σας, στους φίλους, στην οικογένεια και στους συνεργάτες σας, την αίσθηση του ελέγχου, συμβάλλοντας στην καλλιέργεια ενός γόνιμου κλίματος ψυχραιμίας και αποτελεσματικότητας.

6. Παραμείνετε ευέλικτοιΟι κρίσεις είναι χαοτικά φαινόμενα. Οσο υποψιασμένοι και προετοιμασμένοι και αν είμαστε, μας αιφνιδιάζουν πλήρως και δεν μπορούμε καθόλου να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθούν. Μια κρίση μπορεί πολύ εύκολα, με δυο-τρεις απρόβλεπτες «μεταλλάξεις των γεγονότων», να μας αποσταθεροποιήσει σε τέτοιο βαθμό που να κλονιστεί η αυτοπεποίθησή μας. Μην υποτιμάτε τη δυνατότητα της κρίσης να καταρρακώσει το νευρικό σας σύστημα. Προεξοφλήστε ότι μπορεί να σας συμβεί ακριβώς αυτό, προκειμένου είτε να κατορθώσετε να αποφύγετε το πλήγμα την τελευταία στιγμή είτε να είστε προετοιμασμένοι για να σηκωθείτε ξανά από το έδαφος, να αναλύσετε ταχύτερα τα νέα δεδομένα και να λάβετε στη συνέχεια τις καλύτερες αποφάσεις. Πρέπει να έχετε σχέδιο δράσης, πρέπει να το εκτελείτε πιστά, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να έχετε την ετοιμότητα να αλλάξετε το σχέδιο όταν οι περιστάσεις το απαιτούν. Γι’ αυτό, μην εγκλωβίζεστε σε βεβαιότητες. Μην αποκλείετε το απρόβλεπτο και παραμείνετε πάντοτε έτοιμοι και πρόθυμοι να προσαρμόσετε τον τρόπο και τα μέσα της αντίδρασής σας ώστε να ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες περιστάσεις.

7. Κρατήστε απόσταση

Στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 οι καλόπιστοι εργαζόμενοι στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης, που πίστεψαν στις  διαβεβαιώσεις των υπευθύνων ότι η σύγκρουση του πρώτου αεροπλάνου δεν θα είχε καμία επικίνδυνη συνέπεια στο κτίριο με αποτέλεσμα να παραμείνουν στα γραφεία τους, αντί να κατευθυνθούν προς τις εξόδους κινδύνου, δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν παρά το γεγονός ότι ο Πύργος καρέρρευσε ύστερα από 56 ολόκληρα λεπτά από την ώρα της σύγκρουσης.

Οταν εκδηλώνεται μια κρίση, οφείλουμε αμέσως να αναγνωρίσουμε και να αποδεχθούμε χωρίς ωραιοποιήσεις αυτό ακριβώς που συμβαίνει μπροστά μας και ταυτόχρονα πρέπει να διατηρήσουμε σημαντική ψυχολογική απόσταση από τα τεκταινόμενα. Μόνο έτσι μπορούμε να αντικρίσουμε και να αξιολογήσουμε τη δραματική μεταβολή στην πληρότητά της. Μόνο έτσι μπορούμε να συλλάβουμε καλύτερα τη «μεγάλη εικόνα». Η ψυχολογική απόσταση επιτυγχάνεται αν επιλέξουμε να σκεφτούμε ότι η δραματική μεταβολή αφορά κάποιον τρίτο, και όχι εμάς προσωπικά. Με αυτόν τον τρόπο θα κατορθώσουμε να αξιολογήσουμε καλύτερα όλες τις πληροφορίες για το είδος και το μέγεθος του πλήγματος και αυτομάτως θα σχηματιστεί στο μυαλό μας η «καλύτερη συμβουλή» που θα δίναμε στον συγκεκριμένο «τρίτο» για την αρτιότερη διαχείριση της μεταβολής και τη διάσωση όσων μπορούν να διασωθούν. Κατά συνέπεια, ανακηρύξτε τον ύπνο και το υπνοδωμάτιο ως «μια χωροχρονική περιοχή ελεύθερη από έγνοιες» προκειμένου έτσι να κοιμάστε καλά και να ανακτάτε δυνάμεις. Παράλληλα, τολμήστε να αποσυνδέεστε συχνά από την πραγματικότητα της κρίσης, για παράδειγμα ακόμη και για να καταναλώσετε αλκοόλ, αν φυσικά το αντέχετε, (όπως έκανε ο Τσόρτσιλ στο κυβερνητικό καταφύγιο στο Λονδίνο ακόμη και στις χειρότερες ώρες του πολέμου). Θυμηθείτε: Οι κρίσεις – οι νομισματικές κρίσεις, οι πολιτικές κρίσεις, οι πόλεμοι – είναι σαν τα φυσικά φαινόμενα. Οσο ακραία και επικίνδυνα και αν είναι, εκτονώνονται και τελειώνουν. Ο ήλιος βγαίνει ξανά. Και η κανονική ζωή ξαναρχίζει μετά. Δεν μπορείς να «νικήσεις» την κρίση, όπως δεν μπορείς να δαμάσεις τη θάλασσα. Εκείνο όμως που μπορείς να κάνεις είναι να επιβιώσεις.

* (*) που σας διαβεβαιώνουν ότι δεν υπάρχει κίνδυνος.
ΤΟ ΒΗΜΑ